تالار گفتمان

پاسخ به: کلام حق(متن و تفسیر آیه به آیه قرآن کریم)
نویسنده: مجنون سه‌شنبه، ۱۶ شهریور ۱۳۸۹ (۱۸:۱۷)
سوره حمد آیه 1 ------------------------------- آيه بِسْمِ اللَّه الْرَّحْمَنِ الْرَّحِيمِ‏ ------------------------------- ترجمه به نام خداوند بخشنده‏ى مهربان‏ ------------------------------- نکته ها در ميان اقوام و ملل مختلف، رسم است كه كارهاى مهم و با ارزش را به نام بزرگى از بزرگان خويش كه مورد احترام و علاقه‏ى آنهاست، شروع مى‏كنند تا آن كار ميمون و مبارك گردد و به انجام رسد. البتّه آنان بر اساس اعتقادات صحيح يا فاسد خويش عمل مى‏كنند. گاهى به نام بت‏ها وطاغوت‏ها وگاهى با نام خدا و به دست اولياى خدا، كار را شروع مى‏كنند. چنانكه در جنگ خندق، اوّلين كلنگ را رسول خداصلى الله عليه وآله بر زمين زد.(7) «بسم‏اللَّه الرّحمن الرّحيم» سر آغاز كتاب الهى است. «بسم‏اللَّه» نه تنها در ابتداى قرآن، بلكه در آغاز تمام كتاب‏هاى آسمانى بوده است. در سر لوحه‏ى كار و عمل همه‏ى انبيا «بسم‏اللَّه» قرار داشت. وقتى كشتى حضرت نوح در ميان امواج طوفان به راه افتاد، نوح عليه السلام به ياران خود گفت: سوار شويد كه «بسم‏اللَّه مجراها و مرساها»(8) يعنى حركت و توقّف اين كشتى با نام خداست. حضرت سليمان‏عليه السلام نيز وقتى ملكه سبا را به ايمان فراخواند، دعوتنامه خود را با جمله‏ى «بسم‏اللَّه الرّحمن الرّحيم»(9) آغاز نمود. حضرت على عليه السلام فرمود: «بسم‏اللَّه»، مايه بركت كارها و ترك آن موجب نافرجامى است. همچنين آن حضرت به شخصى كه جمله‏ى «بسم‏اللَّه» را مى‏نوشت، فرمود: «جَوِّدها» آنرا نيكو بنويس.(10) بر زبان آوردن «بسم‏اللَّه» در شروع هر كارى سفارش شده است؛ در خوردن و خوابيدن ونوشتن، سوارشدن بر مركب ومسافرت وبسيارى كارهاى ديگر. حتّى اگر حيوانى بدون نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است و اين رمز آن است كه خوراك انسان‏هاى هدف‏دار و موحّد نيز بايد جهت الهى داشته باشد. در حديث مى‏خوانيم: «بسم‏اللَّه» را فراموش نكن، حتّى در نوشتن يك بيت شعر. و رواياتى در پاداش كسى كه اوّلين بار «بسم‏اللَّه» را به كودك ياد بدهد، وارد شده است.(11) سؤال: چرا در شروع هر كارى «بسم‏اللَّه» سفارش شده است؟ پاسخ: «بسم‏اللَّه» آرم ونشانه‏ى مسلمانى است وبايد همه كارهاى او رنگ الهى داشته باشد. همان گونه كه محصولات و كالاهاى ساخت يك كارخانه، آرم و علامت آن كارخانه را دارد؛ خواه به صورت جزيى باشد يا كلّى. مثلاً يك كارخانه چينى سازى، علامت خود را روى تمام ظروف مى‏زند، خواه ظرف‏هاى بزرگ باشد يا ظرف‏هاى كوچك. يا اينكه پرچم هر كشورى هم بر فراز ادارات و مدارس و پادگان‏هاى آن كشور است و هم بر فراز كشتى‏هاى آن كشور در درياها، و هم بر روى ميز ادارى كارمندان. سؤال: آيا «بسم‏اللَّه الرّحمن الرّحيم» آيه‏اى مستقل است؟ پاسخ: به اعتقاد اهل‏بيت رسول اللّه‏عليهم السلام كه صد سال سابقه بر ساير رهبران فقهى مذاهب دارند و در راه خدا به شهادت رسيده و در قرآن نيز عصمت و پاكى آنها به صراحت بيان شده است، آيه «بسم‏اللَّه الرّحمن الرّحيم» آيه‏اى مستقل و جزء قرآن است. فخر رازى در تفسير خويش شانزده دليل آورده كه «بسم‏اللَّه» جزء سوره است. آلوسى نيز همين اعتقاد را دارد. در مسند احمد نيز «بسم‏اللَّه» جزء سوره شمرده شده است.(12) برخى از افراد كه بسم‏اللَّه را جزء سوره ندانسته و يا در نماز آن را ترك كرده‏اند، مورد اعتراض واقع شده‏اند. در مستدرك حاكم آمده است: روزى معاويه در نماز «بسم‏اللَّه» نگفت، مردم به او اعتراض كردند كه «أسرقت أم نَيستَ»، آيه را دزديدى يا فراموش كردى؟!(13) امامان معصوم‏عليهم السلام اصرار داشتند كه در نماز، بسم‏اللَّه را بلند بگويند. امام باقرعليه السلام در مورد كسانى كه «بسم‏اللَّه» را در نماز نمى‏خواندند و يا جزء سوره نمى‏شمردند، مى‏فرمود: «سَرقوا اكرم آية»(14) بهترين آيه قرآن را به سرقت بردند. در سنن بيهقى در ضمن حديثى آمده است: چرا بعضى «بسم‏اللَّه» را جزء سوره قرار نداده‏اند!(15) شهيد مطهّرى‏قدس سره در تفسير سوره حمد، ابن عباس، عاصم، كسايى، ابن‏عمر، ابن‏زبير، عطاء، ابن‏طاووس، فخررازى وسيوطى را از جمله كسانى معرّفى مى‏كند كه بسم اللَّه را جزء سوره مى‏دانستند. در تفسير قرطبى از امام صادق‏عليه السلام نقل شده است: «بسم‏اللَّه» تاج سوره‏هاست. تنها در آغاز سوره برائت (سوره توبه) «بسم‏اللَّه» نيامده و اين به فرموده حضرت على عليه السلام به خاطر آن است كه «بسم‏اللَّه» كلمه امان و رحمت است، واعلام برائت از كفّار و مشركان، با اظهار محبّت ورحمت سازگار نيست.(16) سيماى «بسم اللّه» 1. «بسم‏اللَّه» نشانگر رنگ وصبغه‏ى الهى وبيانگر جهت‏گيرى توحيدى ماست.(17) 2. «بسم‏اللَّه» رمز توحيد است وذكر نام ديگران به جاى آن رمز كفر، و قرين كردن نام خدا بانام ديگران، نشانه‏ى شرك. نه در كنار نام خدا، نام ديگرى را ببريم ونه به جاى نام او.(18) 3. «بسم‏اللَّه» رمز بقا ودوام است. زيرا هرچه رنگ خدايى نداشته باشد، فانى است.(19) 4. «بسم‏اللَّه» رمز عشق به خدا وتوكّل به اوست. به كسى‏كه رحمان و رحيم است عشق مى‏ورزيم و كارمان را با توكّل به او آغاز مى‏كنيم، كه بردن نام او سبب جلب رحمت است. 5. «بسم‏اللَّه» رمز خروج از تكبّر و اظهار عجز به درگاه الهى است. 6. «بسم‏اللَّه» گام اوّل در مسير بندگى و عبوديّت است. 7. «بسم‏اللَّه» مايه فرار شيطان است. كسى كه خدا را همراه داشت، شيطان در او مؤثّر نمى‏افتد. 8. «بسم‏اللَّه» عامل قداست يافتن كارها و بيمه كردن آنهاست. 9. «بسم‏اللَّه» ذكر خداست، يعنى خدايا! من تو را فراموش نكرده‏ام. 10. «بسم‏اللَّه» بيانگر انگيزه ماست، يعنى خدايا هدفم تو هستى نه مردم، نه طاغوت‏ها ونه جلوه‏ها و نه هوس‏ها. 11. امام رضاعليه السلام فرمود: «بسم‏اللَّه» به اسم اعظم الهى، از سياهى چشم به سفيدى آن نزديك‏تر است.(20) __________________________ 7) بحار، ج‏20 ص 218. 8) هود، 41. 9) نمل، 30. 10) كنزالعمّال، ح 29558. 11) تفسيربرهان، ج‏1، ص‏43. 12) مسند احمد، ج‏3، ص 177 و ج‏4، ص 85. 13) مستدرك، ج‏3، ص‏233. 14) بحار، ج 85، ص 20. 15) سنن بيهقى، ج‏2، ص‏50. 16) تفسير مجمع‏البيان و فخررازى. 17) امام رضاعليه السلام مى‏فرمايد: بسم‏اللَّه يعنى نشان بندگى خدا را بر خود مى‏نهم. تفسير نورالثقلين. 18) نه فقط ذات او، بلكه نام او نيز از هر شريكى منزّه است؛ «سبّح اسم ربّك الاعلى» حتّى شروع كردن كار به نام خدا و محمدصلى الله عليه وآله ممنوع است. اثبات‏الهداة، ج‏7، ص‏482. 19) كلّ شى‏ء هالك الاّ وجهه» قصص، 88. 20) تفسير راهنما. -------------------------------- پيام ها 1- «بسم‏اللَّه‏الرّحمن‏الرّحيم» در آغاز سوره، رمز آن است كه مطالب سوره، از مبدأ حقّ و مظهر رحمت نازل شده است. 2- «بسم‏اللَّه‏الرّحمن‏الرّحيم» در آغاز كتاب آسمانى، يعنى هدايت تنها با استعانت از او محقّق مى‏شود.(21) 3- «بسم‏اللَّه» كلامى كه سخن خداوند با مردم و سخن مردم با خدا، با آن شروع مى‏شود. 4- رحمت الهى همچون ذات او ابدى و هميشگى است. «اللَّه الرّحمن الرّحيم» 5 - بيان رحمت الهى در قالب‏هاى گوناگون، نشانه‏ى اصرار بر رحمت است. (هم قالب «رحمن»، هم قالب «رحيم») «الرّحمن الرّحيم» 6- شايد آوردن كلمه رحمان و رحيم در آغاز كتاب، نشانه اين باشد كه قرآن جلوه‏اى از رحمت الهى است، همان گونه كه اصل آفرينش و بعثت جلوه لطف ورحمت اوست. «الرّحمن الرّحيم» _________________________ 21) شايد معناى اينكه مى‏گويند: تمام قرآن در سوره حمد، و تمام سوره حمد در بسم‏اللَّه، و تمام بسم‏اللَّه در حرف (باء) خلاصه مى‏شود، اين باشد كه آفرينش هستى و هدايت آن، همه با استمداد از اوست. چنانكه رسالت پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نيز با نام او آغاز گرديد. «اقرأ باسم ربّك» --------------------------------- توضيحات سيماى سوره حمد سوره‏ى حمد كه نام ديگرش «فاتحة الكتاب» است، هفت آيه دارد(1) وتنها سوره‏اى است كه بر هر مسلمانى واجب است روزانه ده بار آن را در نمازهاى شبانه روزى بخواند و در صورت ترك عمدى نماز او باطل است. «لاصلاة الاّ بفاتحة الكتاب»(2) بنا به روايت جابربن عبداللّه انصارى از رسول اكرم صلى الله عليه وآله: اين سوره بهترين سوره‏هاى قرآن است. و به نقل ابن عباس؛ سوره‏ى حمد اساس قرآن است. در حديث نيز آمده است: اگر هفتاد مرتبه اين سوره را بر مرده خوانديد و زنده شد، تعجّب نكنيد.(3) از نامگذارى اين سوره به «فاتحة الكتاب» توسط پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله،(4) معلوم مى‏شود كه تمام آيات قرآن در زمان رسول خداصلى الله عليه وآله جمع آورى شده و به صورت كتاب در آمده است و به امر ايشان اين سوره در آغاز و شروع كتاب (قرآن) قرار گرفته است. همچنين در حديث ثقلين مى‏خوانيم كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «انّى تارك فيكم الثقلَين كتاب اللَّه و عترتى»(5) من دو چيز گرانبها در ميان شما مى‏گذارم، كتاب خدا و خاندانم. از اين حديث نيز معلوم مى‏شود كه آيات الهى در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله به صورت «كتاب اللّه» جمع آورى شده و به همين نام در ميان مسلمانان معروف و مشهور بوده است. آيات سوره‏ى مباركه فاتحه، اشاراتى در باره‏ى خداوند و صفات او، مسأله معاد، شناخت و درخواست رهروى در راه حقّ و قبول حاكميت و ربوبيّت خداوند دارد. همچنين به ادامه‏ى راه اولياى خدا، ابراز علاقه واز گمراهان و غضب‏شدگان اعلام بيزارى و انزجار شده است. سوره‏ى حمد - همانند خود قرآن - مايه‏ى شفاست، هم شفاى دردهاى جسمانى و هم شفاى بيمارى‏هاى روحى.(6) درسهاى تربيتى سوره‏ى حمد قبل از تفسسير سوره حمد سيمايى از درسهاى اين سوره را ترسيم نموده و در صفحات بعد به شرح آن مى‏پردازيم؛ 1- انسان در تلاوت سوره‏ى حمد با «بسم‏اللَّه» از غير خدا قطع اميد مى‏كند. 2- با «ربّ العالمين» و «مالك يوم الدين» احساس مى‏كند كه مربوب و مملوك است و خودخواهى و غرور را كنار مى‏گذارد. 3- با كلمه «عالمين» ميان خود و تمام هستى ارتباط برقرار مى‏كند. 4- با «الرّحمن الرّحيم» خود را در سايه لطف او مى‏داند. 5 - با «مالك يوم الدين» غفلتش از آينده زدوده مى‏شود. 6- با گفتن «ايّاك نعبد» ريا و شهرت طلبى را زايل مى‏كند. 7- با «ايّاك نستعين» از ابرقدرت‏ها نمى‏هراسد. 8 - از «انعمت» مى‏فهمد كه نعمت‏ها به دست اوست. 9- با «اهدنا» رهسپارى در راه حقّ و طريق مستقيم را درخواست مى‏كند. 10- در «صراط الّذين انعمت عليهم» همبستگى خود را با پيروان حقّ اعلام مى‏كند. 11- با «غير المغضوب عليهم» و «لا الضّالّين» بيزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى‏دارد. ____________________________ 1) عدد هفت، عدد آسمان‏ها، ايّام هفته، طواف، سعى بين صفا ومروه و پرتاب سنگ به شيطان نيز مى‏باشد. 2) مستدرك، ج‏4، ح‏4365. 3) بحار، ج 92، ص 257. 4) عيون اخبار الرضا، ج‏2، ص‏27. 5) بحار، ج 2، ص 100. 6) علاّمه امينى‏قدس سره در تفسير فاتحة الكتاب، روايات زيادى را در اين زمينه نقل نموده است.