تالار گفتمان

مضيقهء بی آبى
نویسنده: مجنون شنبه، ۱۴ اسفند ۱۳۸۹ (۱۲:۳۹)
مضيقهء بی ‏آبى معاوية بن ابى سفيان در حدود شانزده سال بود كه به عنوان امارت در شام‏ حكومت مى‏كرد و بدون آنكه به احدى اظهار كند، مقدمات خلافت را براى خويش‏ فراهم مى‏ساخت. از هر فرصتى براى منظورى كه در دل داشت استفاده مى‏كرد. بهترين بهانه براى اينكه از حكومت مركزى سرپيچى كند و داعيهء خلافت را آشكار نمايد، موضوع كشته شدن عثمان بود. او در زمان حيات عثمان به استغاثه‏هاى‏ عثمان پاسخ مساعد نداد و تقاضاها و استمدادهاى عثمان را نشنيده و نديده گرفت، اما منتظر بود عثمان كشته شود و قتل وى را بهانهء كار خود قرار دهد. عثمان كشته‏ شد و معاويه فورأ درصدد بهره بردارى برآمد. از سوى ديگر مردم پس از قتل عثمان دور على را كه به جهات مختلفى از رفتن‏ زير بار خلافت امتناع مى‏كرد گرفتند و با او بيعت كردند. على پس از آنكه ديد مسؤوليت رسما متوجه اوست، قبول كرد و خلافت رسمى‏اش در مدينه كه مركز و دارالخلافهء آن روز بود اعلام شد. همهء استانهاى كشور پهناور اسلامى آن روز اطاعتش را گردن نهادند، به استثناى شام و سوريه كه در اختيار معاويه بود. معاويه از اطاعت حكومت مركزى سرپيچى كرد و آن را متهم ساخت به اين كه كشندگان عثمان‏ را پناه داده است و خود آمادهء اعلام استقلال شام و سوريه شد و سپاهى انبوه از شاميان فراهم كرد. على عليه السلام بعد از فيصله دادن كار اصحاب جمل متوجه معاويه شد. نامه‏هايى با معاويه رد و بدل كرد، اما نامه‏هاى على در دل سياه معاويه اثر نكرد. دو طرف با سپاهى انبوه به سوى يكديگر حركت كردند. ابوالاعور سلمى پيشاپيش‏ لشكر معاويه با گروهى از پيشاهنگان حركت مى‏كرد، و مالك اشتر نخعى با گروهى‏ از لشكريان على به عنوان پيشاهنگ و مقدمة الجيش سپاه على حركت مى‏كرد. دو دستهء پيشاهنگ در كنار فرات به يكديگر سيدند. مالك اشتر از طرف على مجاز نبود جنگ را شروع كند، اما ابوالاعور براى اينكه زهرچشمى بگيرد حملهء سختى‏ كرد. حملهء او از طرف مالك و همراهانش دفع شد و شاميان سخت به عقب رانده‏ شدند. ابوالاعور براى اينكه كار را از راه ديگر بر حريف سخت بگيرد، خود را به‏ محل «شريعه» ، يعنى آن نقطهء شيبدار كنار فرات كه دو طرف مى‏بايست از آنجا آب‏ بردارند، رساند. نيزه داران و تيراندازان خود را مأمور كرد تا آن نقطه را حفظ كنند و مانع ورود مالك و يارانش بشوند. طولى نكشيد كه خود معاويه با سپاه انبوهش‏ رسيد و از پيشدستى ابوالاعور خشنود شد. معاويه براى اطمينان بيشتر عده‏اى بر نفرات ابوالاعور افزود. اصحاب على در مضيقهء بى‏آبى قرار گرفتند. شاميان عموما از پيش آمدن اين فرصت خوشحال بودن دو معاويه با مسرت اظهار داشت: «اين‏ اولين پيروزى است» . تنها عمرو بن العاص، معاون و مشاور مخصوص معاويه، اين كار را مصلحت‏ نمى‏ديد. از آن سو على عليه السلام خودش رسيد و از ماجرا آگاه شد. نامه‏اى به‏ وسيلهء يكى از بزرگان يارانش به نام صعصعة به معاويه نوشت و يادآور شد: «ما آمده‏ايم به اينجا اما ميل نداريم حتى الامكان جنگى رخ دهد و ميان‏ مسلمانان برادركشى واقع شود. اميدواريم بتوانيم با مذاكرات اختلافات را حل كنيم، ولى مى‏بينم تو و پيروانت قبل از هر چيز اسلحه به كار برده‏ايد، بعلاوه جلوى آب را بر ياران من گرفته‏ايد. دستور بده از اين كار دست بردارند، تا مذاكرات آغاز گردد. البته اگر تو به چيزى جز جنگ راضى نشوى، من ترس و ابايى ندارم. » اين نامه به دست معاويه رسيد. با مشاورين خود در اطراف اين موضوع مشورت‏ كرد. عموما نظرشان اين بود: فرصت خوبى به دست آمده، بايد استفاده كرد و به اين‏ نام نبايد ترتيب اثر داد. تنها عمرو بن العاص نظر مخالف داشت، گفت اشتباه مى‏كنيد، على و اصحابش چون در نظر ندارند در كار جنگ و خونريزى پيشدستى كنند فعلا سكوت كرده‏اند وبه وسيلهء نامه خواسته‏اند شما را از كارتان منصرف كنند. خيال‏ نكنيد كه اگر شما به اين نامه ترتيب اثر نداديد و آنها را همچنان در مضيقهء بى‏آبى‏ گذاشتيد، آنان عقب نشينى مى‏كنند. آن وقت است كه دست به قبضهء شمشير خواهند برد و از پاى نخواهند نشست تا شما را با رسوايى از اطراف فرات دور كنند. اما عقيدهء اكثريت مشاورين اين بود كه مضيقهء بى‏آبى دشمن را از پاى درخواهد آورد و آنها را مجبور به هزيمت خواهد كرد. معاويه شخصا نيز با اين عقيده همراه بود. اين شورا به پايان رسيد. صعصعة براى جواب نامه به معاويه مراجعه كرد. معاويه‏ كه در نظر داشت از جواب دادن شانه خالى كند گفت: «بعدا جواب خواهم داد. ضمنا دستور داد تا سربازان محافظ آب كاملا مراقب باشند و مانع ورود و خروج سپاهيان‏ على شوند. على عليه السلام از اين پيشامد كه اميد هرگونه حسن نيتى را در جبههء مخالف‏ بكلى از بين مى‏برد و راهى براى حل مشكلات به وسيلهء مذاكرات باقى نمى‏گذاشت، سخت ناراحت شد. راه را منحصر به اعمال زور و دست بردن به اسلحه ديد. در مقابل سپاه خويش آمد و خطابه‏اى كوتاه، اما مهيج و شورانگيز، به اين مضمون‏ انشاء كرد: «اينان ستمگرى آغاز كردند، در ستيزه را گشودند و با روش خصمانه شما را پذيره شدند. اينان مانند گرسنه‏اى كه غذا مى‏طلبد، جنگ و خونريزى مى‏طلبند. جلوى آب آشاميدنى را بر شما گرفته‏اند. اكنون يكى از دو راه را بايد انتخاب كنيد، راه سومى نيست: يا تن به ذلت و محروميت بدهيد و همچنان تشنه بمانيد، يا شمشيرها را از خون پليد اينان سيراب كنيد تا خودتان از آب گوارا سيراب شويد. زنده بودن اين است كه غالب و فاتح باشيد هر چند به بهاى مردن تمام شود، و مردن‏ اين است كه مغلوب و زيردست باشيد هرچند زنده بمانيد. همانا معاويه گروهى‏ گمراه و بدبخت را گرد خويش جمع كرده و از جهالت و بى‏خبرى آنها استفاده‏ مى‏كند، تا آنجا كه آن بدبختها گلوهاى خودشان را هدف تير مرگ قرار داده‏اند. » 1 اين خطابهء مهيج جنبش عجيبى در سپاهيان على به وجود آورد. خونشان را به‏ جوش آورد. آمادهء كارزار شدند و با يك حملهء سنگين دشمن را تا فاصلهء زيادى‏ عقب راندند و «شريعه» را تصاحب كردند. در اين وقت عمرو بن العاص كه پيش بينى‏اش به وقوع پيوسته بود، به معاويه‏ گفت: «حالا اگر على و سپاهيانش معاملهء به مثل كنند و با تو همان كنند كه تو با آنها كردى، چه خواهى كرد؟ آيا مى‏توانى بار ديگر «شريعه» را از آنها بگيرى؟ » . معاويه گفت: «به عقيدهء تو على اكنون با ما چگونه رفتار خواهد كرد؟ » . گفت: «به عقيدهء من على معاملهء به مثل نخواهد كرد و ما را در مضيقهء بيآبى‏ نخواهد گذاشت. او براى چنين كارها نيامده است. » . از آن سو سپاهيان على بعد از آنكه ياران معاويه را از شريعه دور كردند از على‏ خواستند اجازه بدهد مانع آب برداشتن ياران معاويه بشوند. فرمود: «مانع آنها نشويد، من به اين گونه كارها كه روش جاهلان است دست نمى‏زنم. من از اين فرصت استفاده مى‏كنم و مذاكرات خود را با آنها براساس كتاب خدا آغاز مى‏كنم. اگر پيشنهادها و صلاح انديشيهاى من پذيرفته شد كه چه بهتر، و اگر پذيرفته‏ نشد با آنها مى‏جنگم، اما جوانمردانه، نه از راه بستن آب به روى دشمن. من هرگز دست به چنين كارها نخواهم زد و كسى را در مضيقهء بى‏آبى نخواهم گذاشت. » . آن روز شام نشده بود كه سپاهيان على و سپاهيان معاويه با يكديگر مى‏آمدند و آب برمى‏داشتند و كسى متعرض سپاهيان معاويه نمى‏شد2 ___________________________________ 1 . «قد استطعموكم القتال فاقروا على مذلة و تأخير محلة، او رووا السيوف من الدماء ترووا من الماء، فالموت فى‏ حياتكم مقهورين و الحياة فى موتكم قاهرين. الا و ان معاوية قاد لمة من الغواة و عمس عليهم اخبر حتى جعلوا نحورهم اغراض المنيه» : نهج البلاغه، خطبهء 51. 2 . شرح نهج البلاغهءابن ابى الحديد، خطبهء 51، جلد 1، چاپ بيروت، صفحات 419- 428.